آتش بهرام

آتش بهرام

آتش بهرام: (در پهلوی آتخشی وَهْرامان یا آتَخشی وَرْهران) بزرگ‌ترین و مقدس‌‌ترین آتش و آتشکده است. (فپ.)

وَرْهران/ وَهران آتخش برترین آتش زردشتیان است. (وگز. ص ۲۲۵)

«آذر بهرام (آتش بهرام) یکی از هفت آتشکده‌ی ایران (در زمان ساسانیان) به شمار رفته، نام آتشکده‌ای مخصوص نبوده، بلکه در بسیاری از شهرهای ایران آذر بهرام برقرار بود …

اردشیر بابکان هنگام رهایی یافتن از چنگ اردوان و رسیدن به خلیج فارس، بدان‌جا روستایی به نام اردشیر بنا نهاد و ده آتش بهرام بر کنار دریا فرمود نشاندن.

در فرهنگ‌ها «آذرانشاه» را لقب «آذر بهرام» دانسته‌‌اند. (لد. زیر آذرانشاه) دارمستتر در «زَندِ اوستا»ی خود می‌نویسد: دو قسم آتشکده موجود است. معابد بزرگ را آتش بهرام می‌‌نامند و معابد کوچک را آدران یا آگیاری خوانند. در بمبئی سه آتش بهرام و در حدود صد آگیاری موجود است. فرق بین آتش بهرام و آدران اساساً در چگونگی آتش و سپس در اصل و طرز تهیه‌ی آن می-باشد. تهیه‌ی آتش بهرام یک سال به طول می‌‌انجامد و آن از سیزده قسم آتش مختلف تشکیل می‌‌شود و در خود جواهر آن‌ها را، که به منزله‌ی روح همه‌ی آتش‌ها می‌‌باشد، تمرکز می‌‌دهد. تهیه و تصفیه‌ی این آتش‌ها مستلزم تشریفات مختلف است که در وندیداد توضیح داده شده است. (← وند. فر. ۸)

«طبق سنت زرتشتیان، هریک از حوزه‌‌های بهدینان باید آتش بهرام داشته باشد. بعضی از دستوران معتقدند که فقط یک آتش بهرام باید باشد؛ چه آن شاه است و چند پادشاه در اقلیمی نگنجد. امروز یکی از مهم‌ترین آتش‌های بهرام، آتشکده‌ی نوساری هندوستان است که تقریباً هفتصد سال از بنای آن می‌‌گذرد.

در فرهنگ‌های پارسی، آتشکده‌ی بهرام را کنایه از برج حمل دانسته‌‌اند، به‌واسطه‌ی آنکه حمل خانه‌ی بهرام (مریخ) است.

در یسنه (۱۷ بند ۱۱) از پنج قسم آتش نام برده شده و به هریک جداگانه درود فرستاده شده است که نام نخستین آن‌ها «بِرِزی سَوَنگْهه» به «بلندسود» یا «بزرگ‌سود» ترجمه گردیده و در تفسیر پهلوی به نام عمومی آتش بهرام خوانده شده است.» (مزد.، ج ۱، ص ۲۷۷ و ۳۵۴ تا ۳۶۰)

دارمستتر نوشته است: «آتش بهرام هزار و یک آتش وابسته به شانزده گروه است (نود و یک آتش مردارسوز، هشتاد آتش رنگرزان و جز آن) که با هم درآمیخته و نماد زمینیِ آتش آسمانی است. این آتشْ کانون پاکی است که هر آتش زمینی، برای آنکه به کانون نخستین خود بپیوندد، آرزوی بازگشت بدان را دارد.» (وند. فر. ۸، بند ۸۱، زیر.)

در وندیداد «دایتیو گاتو» آمده که در گزارش پهلوی «داتگاس» (= دادگاه به معنی مطلق آتشکده) شده است. (وند. فر. ۸، بند ۸۱) دارمستتر این ترکیب را مترادف «آتش بهرام» دانسته، اما در برخی از منابع دیگر، آتش بهرام در کنار آتش آذران و آتش دادگاه یکی از سه آتش مقدس زرتشتیان شمرده شده است. (زگد.)

«م. بویس» می‌‌نویسد: «آتش‌های مقدس سه درجه دارند. مهم‌‌ترین آن‌ها آتش بهرام است که با زحمات و کوشش فراوان از ترکیب شانزده نوع آتش (از جمله آتش حادث از رعد و برق) به وجود آمده و تقديس و ستایش می‌‌شود… آتش بهرام باید همواره، حتی در شب، با شعله‌‌های درخشان و فروزنده بسوزد. مراسم و عبادات خاصی برای احترام و بزرگداشت آن به عمل می‌‌آید و در آغاز هر پنج‌گاه، چوب‌های خوش‌بو داخل آن سوزانده می‌‌شود. فقط موبدی که از هر لحاظ حائز صلاحیت کامل باشد، می‌‌تواند وارد حریم آن آتش شود و فقط ادعیه و نیایشی که مربوط بدان آتش است باید در جوار آن از حفظ تلاوت گردد. بهدینان و موبدان معمولی فقط می‌‌توانند آتش بهرام را از میان پنجره‌‌های مشبکی که در دیوار حریم آتش قرار دارد ببینند و از همان جا ادعیه و نیایش خوانده و چوب‌های صندل خوش‌‌بو نثار نمایند.» (دیانت. ص ۱۵۷- ۱۵۶)

«آتش بهرام از شانزده آتش گوناگون پدید می‌‌آید که هریک خود پس از به جای آوردن آیین‌های پیچیده، دشوار و طولانی که سبب تطهیر آن می‌‌شود، به دست می‌‌آید.

هنگامی که هریک از شانزده آتش پس از طی مراسم فراهم آمد، در نخستین روز از پنج روز پایان سال (خمسه‌ی مسترقه) آتش‌ها را به یک آتشدان می‌‌نهند و در همه‌ی نخستین ماه سال نو سرودهای دینی به گرد آن می‌‌خوانند. سپس در روزی مقدس موبدان صفی می‌‌آرایند و گرزها و شمشیرها را که نشانه‌‌های ایزد بهرام است، در دست می‌‌گیرند و آتش را در نهایت احترام و با مراقبت تمام در اطاقک داخل آتشکده بر جای خویش می‌‌نهند، شمشیری و گرزی بر دیوار آن می‌‌آویزند و در هر کنجی زنگی برنجین به زنجیری می‌‌آویزند و در هریک از پنج‌گاه روز که باید سرودی بر آتش خواند، آن‌ها را به صدا درمی‌‌آورند …

سه آتش اصلی ایرانیان باستان – فَرن‌بغ، گُشنَسپ و بُرزین مهر ـ از نوع آذر بهرام‌‌اند.» (پژ. ص ۱۰۰-۱۰۱)